در یک اقتصاد آزاد، مکانیزم قیمت نوعی از جیره بندی را در ذات خود و در دو حالت در طی زمان و ثابت بودن عرضه یک کالا اعمال می کند. مکانیزم قیمت اولین وظیفه اش را نسبت به حالت اول،به طریق ذیل انجام می دهد.
اگر قیمت یک کالا منجر به کمبود کالا شود که این در صورت قرار گرفتن قیمت، پایین تر از سطح تعادلی آن و بروز مازاد تقاضا و کمبود عرضه و پیامد آن افزایش قیمت کالاست . مصرف کنندگان در قیمت های بالاتر کمتر می خرند و نوعی جیره بندی و در واقع یک رتبه بندی بر اساس قدرت خرید اتفاق می افتد.
این رتبه بندی بر اساس قدرت خرید،تقاضا برای یک کالا در مفهوم اقتصادی آن یعنی تقاضای موثر را شکل می دهد به این معنا که مصرف کننده ای که نیاز دارد و همچنین پول لازم را برای پرداخت قیمت آن کالا نیز داراست بر مصرف کننده ای که صرفا نیازمند است ولی پول لازم را برای خرید کالا در اختیار ندارد، رجحان دارد.
در این مفهوم و در بازار اگر کسی به کالایی نیاز داشته باشد ولی پول لازم برای خرید آن را نداشته باشد جزء نیازمندان به آن کالا محسوب می شود ولی جزء تقاضا کنندگان آن کالا به حساب نمی آید. زیرا به جهت تقاضا، مایل بودن شرط لازم و قادر بودن شرط کافی است.
در واقع مکانیسم قیمت و سیستم بازار نسبت به مصرف کنندگان، بر طبق یک نقشه منحنی های بی تفاوتی عمل می نماید. کسانی که روی یک منحنی قرار دارند، دارای قدرت خرید یکسانی هستند و بازار در رتبه بندی نسبت به آنها بی تفاوت است و آنها در صف بصورت افقی و در کنار یکدیگر قرار می گیرند. البته هر چند تقدم و تاخری در صف (با فرض سایر عوامل یکسان ) نسبت به یکدیگر ندارند ولی بر حجم صف می افزایند.
وکسانی که دارای قدرت خرید بالاتری هستند روی منحنی های بالاتری نشان داده می شوند و در رتبه بندی جزء نفرات جلوتر و صاحب ارجحیت خواهند بود. لذا در زمان کمبود عرضه، به عنوان تقاضا کنندگان موثر شانس به مراتب بیشتری در تامین نیازمندیهای خود خواهند داشت.
جیره بندی ذاتی مکانیسم قیمت، عده ای را که مایل به خرید هستند ولی قادر نیستند از صف خریداران مایل و قادر جدا می نماید. هر چند این رتبه بندی کوتاه مدت است زیرا در طرف دیگر بازار، افزایش قیمت کاملا معکوس عمل می نماید و با افزایش فضای انگیزشی حاصل از افزایش قیمت، عرضه کنندگان،کالای بیشتری عرضه می کنند تا جایی که سطح کل مصرف برابر محصول موجود گردد. و طبیعی است در بلند مدت، افزایش عرضه، قیمت محصول را کاهش می دهد و در واقع محدوده جیره بندی کاهش و طیف بیشتری از نیازمندان به تقاضا کنندگان می پیوندند.
بنابراین در صفی که بر اساس قدرت خرید و بواسطه مکانیزم قیمت و به دست نامرئی بازار ایجاد گردیده است تقاضا کندگان موثر در ابتدای آن( که دسترسی به کالای مورد نیاز در کوتاه مدت میسر است) و نیازمندان ساده در ردیف های آخر و به امید آینده و افزایش عرضه و کاهش قیمت قرار می گیرند.
البته برای برخی کالاها که عرضه آن برای دوره کاملی از زمان ثابت است ( حالت دوم ) جیره بندی ذاتی به نحو دیگری عمل می نماید و در رتبه بندی بر اساس قدرت خریدی که ایجاد می شود نیازمندان ساده بایستی تا دوره بعدی عرضه محصول صبر کنند.
البته این نوع از جیره بندی بر خلاف سهمیه بندی و جیره بندی که توسط دخالت دولتها در بازار اعمال می گردد در نگاه اول بر روی تقاضا و مصرف کالا وضع نمی گردد بلکه بر مصرف کننده کالا و بر اساس قدرت خرید اوست که البته این پاسخ نظام مبتنی بر بازار به این پرسش اساسی است که در تخصیص منابع محدود بین نیازهای نامحدود برای چه کسی باید تولید کرد؟
در این مبحث تلویحا به این نکته می رسیم که ادامه روند افزایش قیمت ها سبب می شود به تدریج از خیل تقاضا کنندگان موثر کاسته شده و بر طیف نیازمندان ساده افزوده گردد و با نبود فضای مناسب جهت تحرک عرضه، در بلند مدت امیدی برای پیوستن نیازمندان به تقاضا کنندگان موثر حاصل نگردد.